In het spoor van de loopgraven

De zuidelijke Veluwezoom, 1944-1945 Wolfheze, november 1944. ‘Toen kwamen we in een oorlogs¬gebied. Het was helemaal ontruimd, daar waar ze alles achtergelaten ... » 

De zuidelijke Veluwezoom, 1944-1945 Wolfheze, november 1944. ‘Toen kwamen we in een oorlogs¬gebied. Het was helemaal ontruimd, daar waar ze alles achtergelaten hadden en de vliegtuigwrakken nog lagen. Koeien en paarden kapotgeschoten, alles met dikke, opgezwollen buiken. En het stonk er uren in de wind. Overal langs die spoorlijn granaatinsla¬gen, be¬graven mili¬tairen hier en daar.’ In september 1944 vonden hier de luchtlandingen plaats voor Operatie Market Garden. Nu brengen de Duitsers Nederlandse mannen naar hun kampen. In de militaire zone van Oosterbeek tot en met Rhenen ploeteren circa 15.000 dwang¬arbeiders voor de Wehrmacht aan de Panther-Stellung langs de Rijn. Na de mislukte Slag om Arnhem vormt de Rijn in Oost-Nederland het nieuwe front tussen de Duitsers en de geallieerden. Een 45 kilometer brede strook wordt ontruimd. Ten westen van Arnhem moeten ook Oosterbeek, Wolfheze, Heveadorp, Doorwerth, Heelsum, Renkum, Wageningen, Bennekom en Rhenen evacueren. Ede ligt op de grens. Direct daarna voert de bezetter duizenden mannen naar dit spergebied om een verdedigingslinie aan te leggen. De dwangarbeiders creëren kilometers¬lange loopgraven met geschutsopstellingen, barricades en onder¬grond¬se bunkers, terwijl genisten mijnen-velden inrichten. Veilig is het zeker niet, want de geallieerde beschietingen gaan continu door. En minimaal twintig weerloze burgers worden standrechtelijk door SS’ers geëxecuteerd. Veel tewerkgestelde mannen zijn streekbewoners en evacués. Anderen zijn opgepakt bij razzia’s in onder meer Hilversum en Rotterdam. De NSDAP brengt hen onder in veertien verblijfskampen. De Johannahoeve, Huize Mooi-Land en de Kliniek Neder-Veluwe zijn daar voorbeelden van. Deze huis-vesting is primitief. Er is meestal geen water, verwarming of licht. De mannen moeten zichzelf maar redden met gevonden kleding en spullen, zoals containers uit de vliegtuigen van de geallieerden. Onderzoeker Karin van Veen schetst de indringende realiteit van het dagelijkse frontleven en laat de ooggetuigen zelf aan het woord. Met deze publicatie voltooit zij haar vierdelige serie over een vrijwel onbekende geschiedenis uit de Tweede Wereldoorlog. De situatie in het sper¬gebied van de Duitse grens tot en met Rhenen is nu voor het eerst integraal onderzocht en beschreven. Van Veen ontkracht diverse mythes. In haar boeken vinden kinderen van dwang¬arbeiders antwoor¬den op vragen over wat hun vaders hebben meegemaakt. Veel mannen zwegen over die periode. Voor bewoners beschrijft zij wat er is gebeurd nadat hun woon¬plaatsen tot verboden gebied werden verklaard. Het gevaar van plundering en vernietiging van hun bezittingen lag continu op de loer.Eerder verschenen: 1. De Liemers, 2. Verblijfskampen in Arnhem, 3. De Panther-Stellung in Arnhem. «