Gevel- en stiepeltekens in Twente en de Achterhoek

De Twentse bouwmeester en regionalist Jan Jans, geboren te Almelo (1893-1963), raakte tussen 1935 en 1963 in de ban van de mysterieuze gevel- en stiepeltekens, ... » 

De Twentse bouwmeester en regionalist Jan Jans, geboren te Almelo (1893-1963), raakte tussen 1935 en 1963 in de ban van de mysterieuze gevel- en stiepeltekens, die voorkomen bij traditionele boerderijen in Twente, Salland en de Gelderse Achterhoek. Het gaat om afweertekens, die de openingen van het huis moeten beschermen tegen kwade invloeden en ongure elementen. De boerentimmerman, die ook het huis ontwierp en uitvoerde, leefde zich uit in deze bloeiers van de inheemse volkskunst, die telkens een sierelement vormden, maar ook een geestelijke achtergrond hadden.
Jan Jans legde in potlood de meest kenmerkende uitingen vast, ook in de Graafschap Bentheim en westelijk Munsterland. De collectie spiegelt sterk de traditionele waarden van een tot verdwijnen gedoemde boerencultuur. Het is een moeilijk te vatten zaak, dat eenvoudige boeren en boerentimmerlieden zo kunstzinnig en zuiver hun eigen wezenskenmerken en geloofsovertuiging in zinvolle symbolen op en aan hun huis hebben kunnen uitdrukken. Via zijn studie kunstgeschiedenis en volkskunde aan de Universiteit te MÅnster (D.) drong zijn oudste zoon, dr. Everhard Jans, steeds dieper door in de achtergronden, de streekhistorie en de symboliek van deze bijzondere tekens. Er zijn 350 tekeningen van geveltekens en een vijftigtal stiepeltekens op de paal tussen de grote inrijdeuren. Een groter boek uit 1974 is al lang uitverkocht en een nieuw publiek heeft recht op goede informatie over dit onderdeel van de streekcultuur.
Helaas werden de gevel- en stiepeltekens in de Tweede Wereldoorlog misbruikt voor een 'Blut und Boden'-ideologie waar ze in feite niets mee te maken hadden.
Het volksgeloof is een pijler waar de tekens veel mee te maken hebben. Anderzijds is de religiegrens in Twente en de Achterhoek die protestanten en katholieken scheidt een gegeven dat de kunstzinnige verschillen in de gevel- en stiepeltekens verklaart. Protestanten hebben een sterk abstract gerichte religie, met witte kerkinterieurs. Katholieken daarentegen hebben een veel rijkere beleving van de religie met vanouds veel kerkelijke kunst en een keur aan sacramenten. Het 12-jarig bestand (1609-1621) heeft geleid tot een vastgelegde 'demarcatielijn' tussen beide godsdiensten in Twente en de Achterhoek, soms in eilandvorm. Kruisen geven de katholieke regio's een eigen accent op de nok, die bij de protestanten natuurlijk ontbreken. Speurend naar verklaringsmogelijkheden is een analyse van de Twentse mentaliteit (volkskarakter) nuttig, omdat het om mensenwerk gaat. De Twent kijkt vaak de kat uit de boom. De samenhang tussen volkskunst en religie blijft belangrijk en is overduidelijk, tot bidprentjes en merklappen toe.
Gekruiste paardenkoppen als verlengstuk van de windveren kwamen vanouds in Twente en de Achterhoek voor, in aansluiting bij het Nederduitse platteland. Het bezit van paarden was een statussymbool: wie het breed heeft, laat het breed hangen. De boerentimmerman zaagde ze telkens verschillend uit, in katholieke regio's zelfs met een bekronend kruisje.
Levensbomen en donderbezems hebben soms met de Bijbel te maken, maar zijn duidelijk ook op afweer van de bliksem gericht, als een huislookplant van hout. Prehistorische beitels werden voor dit doel ook onder de nok neergelegd.
Uileborden zijn niet alleen bekend in Friesland, maar ook in het westen van Twente, Salland en de westelijke Achterhoek. Zwanehalzen komen alleen maar voor in de Noordwesthoek van Overijssel, in de andere regio's bekroont een telkens wisselend gevelteken de nok van de traditionele boerderij.
Als hekkensluiter de fraaie stiepeltekens, waarvan de oudste in de vorm van een ingekerfd maalkruis teruggaan tot de zeventiende eeuw. Soms zijn er ook initialen toegepast of een kruisje dat de zandloper siert. Het volksgeloof (Witte wieven) speelt een belangrijke rol. Ook zijn er soms zonnewielen (Christus Licht der Wereld) toegepast. Ten slotte is het hoopgevend dat ook het bouwen op het Twentse platteland na 1945 ruimte geeft aan het toepassen van streekaccenten in 'neo-Saksische' stijl. De omgeving van Tubbergen, Ootmarsum, Denekamp en Losser «